پلانوگرام فروشگاه چیست؟ مهم ترین نکات در چیدمان اصولی فروشگاه

اگر تاکنون در مقابل گندره‌ای از محصولات توقف کرده‌اید و از خود پرسیده‌اید که چرا این بخش همواره فاقد نظم است، چرا کالاهای پرفروش به سرعت از چرخه موجودی خارج می‌شوند، چرا مشتری در یافتن کالای مورد نیاز خود ناکام می‌ماند، یا چرا با هر تغییر در پرسنل، سازمان فضایی مجموعه دچار اختلال می‌گردد، بی‌تردید به یک پلانوگرام سیستماتیک و اصولی برای واحد فروش خود نیازمندید. موضوع صرفاً به زیبایی‌شناسی بصری یا آرایش ظاهری قفسه‌ها محدود نمی‌شود. مسئله اصلی آن است که یک چیدمان نادرست، به اتلاف زمان نیروی انسانی می‌انجامد، سطح موجودی را به شکلی نادرست بازنمایی می‌کند، فرصت‌های خرید تکمیلی را کاهش می‌دهد و در نهایت، به گونه‌ای تدریجی و نامحسوس، موجب افت عملکرد فروش می‌گردد که غالباً از دید مدیران پنهان می‌ماند.

برای گسترش دانش خود، مقاله قیمت پایه قفسه فلزی پیچ و مهره ای را مطالعه کنید.

پلانوگرام چیست و چه چیزهایی را مشخص می‌کند؟

پلانوگرام یک سند راهبردی و اجرایی است که به‌صورت شماتیک، آرایش فضایی و موقعیت‌یابی محصولات در محیط فروشگاه را تعیین می‌کند. این نقشه به‌طور دقیق مشخص می‌کند که هر قلم کالا در کدام بخش از فضای فروش قرار گیرد، چه میزان از سطح اشغال (فوت‌پرینت) را به خود اختصاص دهد، در چه ارتفاع و سطح دیدی (سطح چشم، دسترسی آسان) قرار گیرد و همچنین مجاورت و همجواری آن با سایر محصولات چگونه باشد. هدف نهایی از طراحی پلانوگرام، بهینه‌سازی فرآیند خرید برای مشتری و افزایش کارایی فروش از طریق چیدمانی منطقی و مبتنی بر اصول تجاری است.

در صورت تدوین پلانوگرام بر مبنای اصول علمی و مطالعات رفتاری، فرآیند چینش محصولات از حالت سلیقه‌ای و اتفاقی خارج شده و به یک پروتکل استاندارد و قابل تکرار تبدیل می‌شود. این استانداردسازی امکان اجرای یکنواخت را برای تمامی پرسنل فراهم می‌آورد و دستیابی به نتایج کمّی و کیفی پیش‌بینیشده را تضمین می‌کند.

پلانوگرام قفسه چه اطلاعاتی را ارائه می‌دهد؟

پلانوگرام چیدمان قفسه یک سند راهبردی و نقشه‌ای تفصیلی است که پارامترهای حیاتی آرایش محصولات را به‌صورت شفاف مشخص می‌نماید. این پارامترها شامل موقعیت‌یابی دقیق هر آیتم بر روی هر طبقه، تعداد واحدهای در معرض دید (فیسینگ) در هر ردیف، توالی استقرار برندها، فواصل استاندارد برای قابلیت خوانش بهینه برچسب‌های قیمت و همچنین تعیین جایگاه محصولات در محدوده‌های دسترسی ارگونومیک می‌گردد. پلانوگرام به‌عنوان یک ابزار تحلیلی، امکان شناسایی کالاهایی که نیاز به حداکثر رویت‌پذیری دارند در مقابل کالاهایی که صرفاً باید در دسترس قرار گیرند را فراهم می‌آورد.

اجرای یک پلانوگرام بهینه در سطح فروشگاه، منجر به همگونی رفتاری قفسه‌ها می‌شود. بدین معنا که در صورت کارایی اثبات‌شده یک چیدمان در یک قفسه، می‌توان الگوی منطقی حاکم بر آن را در سایر بخش‌ها نیز تکرار و اجرا نمود، بدون آنکه هر بخش تابع قوانین ناهمگون و مستقل باشد.

پلانوگرام چه فرقی با چیدمان معمولی دارد؟

چیدمان مرسوم فروشگاه‌ها غالباً بر مبنای تجربیات سلیقه‌ای و لحظه‌ای صورت می‌پذیرد. امروز این کار توسط یک فرد انجام می‌شود و فردا توسط شخصی دیگر. در یک روز، موجودی کالا انبوه است و قفسه‌ها به طور کامل پُر می‌شوند و روز بعد، با کاهش موجودی، قفسه‌ها نیمه‌خالی باقی می‌مانند. پیامد این رویکرد چیست؟ مشتری در هر بازدید با یک صحنه‌بندی جدید مواجه می‌گردد و ذهن او مجبور است هر بار برای یافتن محصول مورد نظر، الگوی مکانیابی را از نو فرا گیرد. این امر منجر به ایجاد «خستگی شناختی پنهان» در مشتری می‌شود که اگرچه در آمارهای مستقیم فروش عموماً قابل ردیابی نیست، اما تأثیری محسوس بر فرآیند تصمیم‌گیری و نهایتاً حجم خرید بر جای می‌گذارد.

در چنین سناریویی، اجرای پلانوگرام (طرح‌چیدمان) اساساً محقق نمی‌گردد، چرا که زیرساخت و الگوی ثابتی برای اجرا وجود ندارد. هر بار، فرآیند چیدمان به مثابه ابداع مجدد یک ساختار عمل می‌کند. در نتیجه، فروشگاه به فضایی تبدیل می‌شود که انرژی و منابع تیم عملیاتی، به جای تمرکز بر بهینه‌سازی فروش و تجربه مشتری، صرف مدیریت بی‌نظمی و سامان‌دهی مکرر می‌گردد.

مقاله طریقه نصب قفسه فلزی حاوی اطلاعات جامعی است.

مزایای پلانوگرام اصولی برای فروشگاه

فروش و رفتار خرید

کارکردهای بهینه پلانوگرام از نقطه‌ای آغاز می‌شود که فرآیند انتخاب برای مشتری با سهولت بیشتری صورت می‌پذیرد. چیدمان سازمان‌یافته محصولات موجب کاهش سردرگمی مراجعین شده، دامنه دید و بررسی آنان را گسترش می‌دهد و در نهایت به تسریع در فرآیند تصمیم‌گیری برای خرید منجر می‌گردد. این امر به معنای کاهش تردید و افزایش نرخ تبدیل بازدید به فروش است. در یک پلانوگرام اصولی، کالاهای پرفروش در نقاط با ترافیک بالا (High-Traffic Areas) قرار می‌گیرند و محصولات مکمل (Complementary Goods) در مجاورت یکدیگر چیده می‌شوند تا خریدهای تکمیلی (Cross-Selling) تحقق یابد.

مزیت پلانوگرام صرفاً به افزایش حجم فروش محدود نمی‌شود، بلکه کاهش «فروش از دست رفته» (Lost Sales) را نیز در بر می‌گیرد. در مواردی که مشتری قادر به یافتن محصول مورد نظر خود نباشد، غالباً این موضوع را اعلام نمی‌کند و صرفاً بدون انجام خرید، فروشگاه را ترک می‌کند. یک پلانوگرام دقیق و علمی، مانع از وقوع این نوع از دست‌دهی فروش می‌گردد.

کنترل موجودی و کمبودهای تکراری

یکی از چالش‌های متداول در مدیریت موجودی، بروز کمبودهای دوره‌ای و مکرر اقلام است. در این شرایط، محصولاتی که همواره باید در دسترس باشند، به‌صورت ناگهانی از چرخه خارج می‌شوند. در مقابل، کالاهایی با نرخ فروش پایین، بدون توجیه منطقی بخش قابل‌توجهی از فضای فروشگاه را اشغال نموده و ظرفیت عرضه سایر محصولات را محدود می‌کنند. پیاده‌سازی پلانوگرام (طرح‌چینش فضای فروش) این امکان را فراهم می‌آورد که سهم مشخص و بهینه‌ای از فضا به هر کالا اختصاص یابد و در صورت کاهش موجودی از حد تعیین‌شده در این طرح، به‌سرعت شناسایی شده و فرآیند تأمین مجدد آن آغاز گردد.

در اینجا مزایای عملیاتی پلانوگرام به وضوح قابل‌درک است. قفسه‌های فروش از حالت یک ساختار بی‌نظم و غیرکنترلی خارج شده و به ابزاری کارآمد برای پایش و مدیریت تبدیل می‌شوند. با استقرار پلانوگرام، خالی شدن هر بخش از قفسه معنای مشخصی دارد و مدیران را مستقیماً به ریشه مسئله — اعم از افزایش تقاضا، تأخیر در تأمین یا خطای در سفارش — رهنمون می‌سازد.

تیم و سرعت کار

اگر تجربه برنامه‌ریزی در دقایق پایانی پیش از اجرا را داشته باشید، به درکی عینی از مفهوم سرعت دست یافته‌اید. آموزش سیستم پلانوگرام به اعضای تیم، مدت زمان مورد نیاز برای آموزش پرسنل جدید را به طور قابل توجهی کاهش می‌دهد. چرا که نیروی تازه‌وارد ملزم به استنباط ذهنی یا حدس‌زنی در مورد منظور طراح نیست و از یک چارچوب استاندارد و دستورالعمل شفاف بهره‌مند می‌شود. پیاده‌سازی پلانوگرام، فرآیند بازچیدمان را تسریع می‌بخشد، نرخ خطا را کاهش داده و از تبدیل شدن تفاوت‌های سلیقه‌ای به تعارضات عملیاتی جلوگیری می‌کند.

انواع پلانوگرام در فروشگاه‌های مختلف

پلانوگرام سوپرمارکت و مدیریت تنوع زیاد

طراحی پلانوگرام برای سوپرمارکت‌ها عموماً با پیچیدگی بیشتری همراه است که ناشی از تنوع گسترده محصولات و نرخ گردش متفاوت کالاها می‌باشد. در یک سوپرمارکت، ممکن است یک واحد قفسه‌بندی همزمان حاوی کالاهای روزمره و نیز محصولات فصلی باشد. پلانوگرام در این محیط، ابزاری استراتژیک برای جلوگیری از تبدیل این تنوع به بی‌نظمی بصری و عملیاتی محسوب می‌شود. این طرح، مکان‌یابی ثابتی برای کالاهای با گردش بالا تعیین می‌کند، موقعیت مشخصی برای عرضه محصولات فصلی در نظر می‌گیرد و همچنین نقاط مخصوصی را برای نمایش پیشنهادهای ویژه موقت تعریف می‌نماید.
در پلانوگرام سوپرمارکت، نظم حاکم بر چیدمان تنها یک آراستگی ظاهری نیست، بلکه ایجاد یک ساختار شناختی برای مشتری است. هدف این است که مشتری در هر بار مراجعه، با یک الگوی آشنا و مسیر خرید مشخص روبرو گردد.

پلانوگرام قفسه دیواری و وسط فروشگاهی

پلانوگرام قفسه‌های دیواری عموماً می‌بایست بر پایه میدان دید و نقاط توقف مشتری طراحی گردد، زیرا کاربر به صورت مستقیم در مقابل آن قرار گرفته و به مقایسه محصولات می‌پردازد. در مورد قفسه‌های ایستاده و میانی در فضای فروشگاه، پارامترهای مسیر حرکت و زاویه دید از اهمیت بالاتری برخوردارند. در این بخش، پلانوگرام باید به گونه‌ای تنظیم شود که کالاهای استراتژیک و پرترافیک در مسیر اصلی دید قرار گیرند و همچنین سطوح غیرفعال و فضاهای مرده به حداقل ممکن کاهش یابند.

پلانوگرام برای یخچال و استندهای ویژه

در مورد یخچال‌های فروشگاهی، ثبات در آرایش محصولات (Planogram Stability) پارامتری حیاتی محسوب می‌شود، چرا که مخاطب هدف در این بخش، دستیابی سریع و کارآمد به کالای مورد نظر است و انتظار دارد جایگاه اقلام همواره ثابت باشد. در مقابل، هدف اصلی در طراحی استندهای فروشگاهی (Point-of-Sale Displays)، تحریک و ترغیب خرید آنی (Impulse Buying) است. بنابراین، فرآیند طراحی و پیاده‌سازی پلانوگرام در هر یک از این موقعیت‌ها می‌بایست با در نظرگیری دقیق هدف تجاری (Business Objective) خاص آن انجام پذیرد. در این چارچوب، با بازتعریف پلانوگرام می‌توان آن را ابزاری راهبردی دانست که اطمینان حاصل می‌کند هر نقطه از فضای فروشگاه (Store Layout) به‌طور بهینه وظیفه تجاری تعیین‌شده خود را ایفا می‌کند.

مراحل طراحی پلانوگرام از صفر تا اجرا

قبل از طراحی پلانوگرام چه اطلاعاتی لازم است؟

تدوین پلانوگرام در غیاب داده‌های معتبر، قابل قیاس با هدایت خودرو در شرایط مه‌آلود است. در چنین شرایطی، تصمیم‌گیری بر پایه حدس و گمان صورت می‌پذیرد و تبعات مالی آن اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. داده‌های کلیدی مورد نیاز شامل حجم فروش به تفکیک گروه‌های کالایی، نرخ گردش موجودی، فراوانی کمبودهای پرتکرار، ابعاد فیزیکی بسته‌بندی‌ها و همچنین محدودیت‌های ابعادی فضای قفسه‌بندی می‌باشد. استناد به این اطلاعات، تضمین می‌کند که پلانوگرام نهایی بازتابی عینی از واقعیات عملیاتی فروشگاه شما باشد، نه بازتابی از ایده‌آل‌های نظری.

در مواردی که تیم اجرایی از تجربه عملی محدودی برخوردار است، فرآیند آموزش پلانوگرام می‌بایست از همین مرحله شناسایی و تمایز داده‌ها آغاز گردد. به عبارت دیگر، می‌بایست توانایی تشخیص داده‌های ارزشمند و مؤثر از اطلاعات حاشیه‌ای و غیرضروری را کسب نمایند.

طراحی پلانوگرام را چطور قابل‌اجرا بچینیم؟

در فرآیند طراحی پلانوگرام، رعایت رویکرد کل‌به‌جزء الزامی است. ابتدا می‌بایست موقعیت‌یابی و استقرار گروه‌های کالایی اصلی صورت پذیرد. در گام بعدی، تمرکز بر روی جزئیات و اجزای ریزتر معطوف می‌شود. در هر بخش، ابتدا سهم فضای اختصاص‌یافته تعیین شده و سپس چیدمان دقیق و جزء‌به‌جزء انجام می‌گیرد. پلانوگرام قفسه در این مرحله باید با زبانی ساده و بدون ابهام ارائه شود، چرا که مخاطب آن تیم‌های اجرایی متعدد با سطوح دانش متفاوت هستند.

یک طراحی پلانوگرام موفق، از همان مراحل اولیه، ملاحظات اجرایی را مدنظر قرار می‌دهد. این امر شامل درک فرآیند پیاده‌سازی توسط تیم عملیاتی، برآورد دقیق زمان‌بندی مورد نیاز و پیش‌بینی خطاهای محتمل در حین اجرا می‌باشد.

اجرای پلانوگرام و بازبینی دوره‌ای

اجرای پلانوگرام مستلزم پایبندی دقیق به طرح چیدمان تدوین‌شده و پایش مستمر آن است. این فرآیند نباید پس از استقرار اولیه متوقف شود، بلکه باید در قالب یک روال کنترل نظام‌مند تداوم یابد. به‌عنوان نمونه، می‌توان به بازرسی روزانه قفسه‌های حیاتی، پایش هفتگی دسته‌بندی‌های پرتراکنش، و بازنگری دوره‌ای متناسب با تحولات فصلی یا تغییرات الگوی مصرف اشاره کرد.

در این مرحله، آموزش مفاهیم پلانوگرام مجدداً اهمیت کلیدی می‌یابد. در صورت عدم آگاهی تیم اجرایی از منطق حاکم بر چیدمان تعریف‌شده، در مواجهه با اولین فشارهای عملیاتی، تمایل به بازگشت به الگوهای پیشین خواهد بود. بنابراین، فرآیند اجرا باید از پیچیدگی غیرضروری عاری باشد، اما در عین حال مبتنی بر چارچوبی دقیق و قابل رهگیری تعریف شود.

اشتباهات رایج در طراحی پلانوگرام

کپی کردن بدون شناخت فروشگاه

یک خطای متداول در طراحی فضای فروش، اقتباس و اجرای بی‌تغییر یک الگوی از پیش تعریف‌شده از محیطی دیگر است. پلانوگرام فروشگاهی می‌بایست به طور خاص با پروفایل و الگوی رفتاری مشتریان بومی همان منطقه همسو و تطبیق داده شود. در شرایطی که رفتار مصرف‌کننده، الگوی چرخش و تردد در فضای فروشگاه و همچنین ابعاد و مشخصات فیزیکی قفسه‌ها متفاوت است، تقلید صرف از یک طرح، تنها منجر به ایجاد یک شباهت ظاهری می‌گردد و تأثیری در تحقق اهداف فروش و بهینه‌سازی عملکرد نخواهد داشت.

بی‌توجهی به تأمین کالا و کمبودهای واقعی

پلانوگرام فروشگاهی در شرایطی با شکست مواجه می‌گردد که کالای پیش‌بینیشده در طرح، در عمل از چرخه تأمین خارج شود. در چنین وضعیتی، فضای اختصاص‌یافته در قفسه بدون محصول باقی می‌ماند و تیم عملیاتی ناگزیر به انتخاب جایگزین می‌شود. اگر این فرآیند جایگزینی فاقد پروتکل مشخص و اصول تعریف‌شده باشد، تمامیت ساختار چیدمان و نظم بصری-فضایی فروشگاه مخدوش خواهد شد. بنابراین، تدوین پلانوگرام می‌بایست هماهنگ با قابلیت‌های واقعی زنجیره تأمین صورت پذیرد و همچنین شامل سناریوهای مدیریتی برای مواجهه با کمبودهای احتمالی باشد.

ابزارها و نرم افزار پلانوگرام

نرم افزار پلانوگرام چه کمکی می‌کند؟

نرم‌افزار پلانوگرام ابزاری تخصصی جهت طراحی و بهینه‌سازی نقشه‌های چیدمان فضاست که دقت در ترسیم پلان را افزایش داده، کلیه تغییرات اعمال‌شده را ثبت نموده و فرآیند اجرای پلانوگرام را کاملاً قابل‌ردیابی می‌سازد. مزیت محوری این سیستم، امکان نگهداری، مقایسه و ارزیابی نسخه‌های متعدد از طرح‌های چیدمان و همچنین مستندسازی تصمیم‌های اتخاذشده است. این قابلیت مستندسازی به‌ویژه در محیط‌های سازمانی که چندین ذی‌نظر در فرآیند تصمیم‌گیری مشارکت دارند، از اهمیت بالایی برخوردار است.

با رویکردی واقع‌بینانه باید تأکید نمود که نرم‌افزار پلانوگرام به‌خودی‌خود راه‌حل معجزه‌آسایی ارائه نمی‌دهد. در صورت فقدان داده‌های صحیح و فرآیندهای منظم اجرایی، خروجی آن صرفاً نمایشی شکیل‌تر از طرح خواهد بود. با این حال، هنگامی که زیرساخت‌های لازم و اصول اولیه به درستی استقرار یافته باشند، این نرم‌افزار موجب تسریع فرآیندها، افزایش دقت عملیات و تسهیل آموزش پلانوگرام برای تیم‌های اجرایی می‌گردد.

پلانوگرام برای فروشگاه کوچک و مغازه‌های محلی

نسخه سبک پلانوگرام فروشگاه برای فضای محدود

در واحدهای خرده‌فروشی با مقیاس محدود، عموماً منابع زمانی و نیروی انسانی مازاد در دسترس نیست. دقیقاً به همین علت، طراحی پلانوگرام فروشگاهی از اهمیت راهبردی برخوردار می‌گردد، چرا که هر انتخاب در چیدمان، تأثیر مستقیم و تشدیدشده‌ای بر عملکرد کلی فروشگاه خواهد داشت. توصیه می‌شود فرآیند با یک پلانوگرام ساده و کاربردی آغاز گردد. در این مرحله، دسته‌بندی‌های اصلی کالایی می‌بایست تعریف شوند، موقعیت محصولات با گردش مالی بالا تثبیت گردد و یک پروتکل شفاف برای جایگزینی کالاهای اتمام‌یافته تدوین شود.

در محیط فروشگاهی کوچک، پلانوگرام قفسه‌بندی باید از قابلیت اجرایی بالا برخوردار باشد. نقشه‌های پیچیده و زمان‌بر در عمل معمولاً کنار گذاشته می‌شوند. بنابراین، رویکرد مطلوب، آغاز با ساختاری ساده و پایبندی مستمر به اجرا و به‌روزرسانی آن است.

چطور با کمترین امکانات پلانوگرام سوپرمارکت را اجرا کنیم؟

در صورتی که پیکربندی واحد تجاری شما مشابه یک سوپر مارکت در مقیاس کوچک باشد، تمرکز استراتژیک می‌بایست بر سه ناحیه کلیدی متمرکز گردد: ناحیه ورودی، مسیر گردش اصلی و محدوده مجاور پایانه پرداخت. کاربرد پلانوگرام در این نقاط از بالاترین ضریب تأثیرگذاری برخوردار است. محصولات با گردش مالی بالا را در موقعیت‌های ثابت و قابل پیش‌بینی قرار دهید، کالاهای مکمل را در مجاورت یکدیگر سازماندهی نمایید و همچنین یک زون مشخص برای ارائه پیشنهادات ویژه هفتگی تعریف کنید تا از برهم‌خوردن مداوم چیدمان و سردرگمی مشتری جلوگیری شود.

جمع‌بندی

برای آغاز فرآیند، ضرورتی به پیاده‌سازی جامع و همزمان در تمامی بخش‌ها وجود ندارد. یک روش اجرایی کارآمد، تمرکز اولیه بر یک دسته‌بندی کالایی با گردش مالی بالا است. در این مرحله، طراحی پلانوگرام اختصاصی برای آن بخش صورت می‌پذیرد، سپس پیاده‌سازی و استقرار طرح با همراهی و آموزش تیم عملیاتی تمرین می‌شود و در گام‌های بعدی، دامنه اجرا به تدریج توسعه می‌یابد. مشاهده مزایای عینی پلانوگرام در یک قفسه مشخص، مسیر گسترش آن به سایر بخش‌ها را به شکلی روشن و سیستماتیک ترسیم خواهد نمود.